Созақ ауданы

Қазақстан ауданы
Созақ ауданы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Түркістан облысы
Аудан орталығы	Шолаққорған
Ауылдық округтер саны	10
Кенттік әкімдіктер саны	2
Ауыл саны	30
Әкімі	Мұхит Сексенбайұлы Тұрысбеков
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Шолаққорған ауылы, Жібек жолы көшесі, №16
Тарихы мен географиясы
Координаттары	45°07′12″ с. е. 68°38′24″ ш. б.45.12000° с. е. 68.64000° ш. б. / 45.12000; 68.64000
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	41,0 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	63 055  адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (91,19%), өзбектер (7,52%), орыстар (0,94%), әзербайжандар (0,17%), қырғыздар (0,09%), татарлар (0,05%), басқа ұлт өкілдері (0,02%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	13
Созақ ауданының әкімдігі

Созақ ауданы — Түркістан облысының солтүстігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 41,0 мың км² (облыс жерінің 35,0%-ын қамтиды). Орталығы - Шолаққорған ауылы. Аудан 1928 жылы қаңтар айында мекендеген 6 болыс ел мен Жылыбұлақ болысы негізінде құрылды.

Географиялық орны

Оңтүстігінде Сауран, Бәйдібек аудандарымен, солтүстігінде Ұлытау облысының Ұлытау, Жаңаарқа аудандарымен, шығысында Жамбыл облысының Сарысу ауданымен, батысында Қызылорда облысының Сырдария, Шиелі, Жаңақорған аудандарымен шектеседі.

Аудан жерінің көпшілік бөлігін тасты-құмды шөлді жазық (Бетпақдала, Мойынқұм) алып жатыр. Оңтүстік және оңтүстік-батысын ала Қаратау жотасы орналасқан. Солтүстік-батысында Ащыкөл ойысы, Тамғалы соры, орталық бөлігінде Тамғалынұра қонысы, шығысында Сүмбешетарал қонысы мен сор жерлер орналасқан. Созақ ауданының ең биік жері - Бессаз (Мыңжылқы) (2176 м).

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Климаты тым континентті. Қысы солтүстігінде суық, оңтүстігінде біршама жылы. Жазы ыстық, қуаң, аңызақты. Қаңтар айының орташа жылдық температурасы -7-12°С, шілдеде 24-27°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150-250 мм. Қаратаудан Үшбас, Үштөбе, Торлан, Балдысу, Жылыбұлақ, тағы басқа шағын өзендер басын алады. Батыс жағындағы Көктөбе елді мекенінің жанынан Суындық өзенінің мүлдем тартылып қалуына байланысты, "Суындық" су қоймасы салынуы қолға алынады. Қызылкөл, Ақжайқын, Айдын, т.б. көлдері бар. Ауданда уран кентасы, таскөмір өндіріледі. Жерінің басым бөлігі сұр топырақты, сор, сортаңды, құмды. Өсімдіктерден жусан, бұйырғын, көкпек, жыңғыл, сексеуіл; таулы өңірде киік оты, тобылғы, қызылқайың өседі. Жануарлардан қасқыр, қарсақ, түлкі, қоян, жабайы шошқа, киік, күзен, борсық, бауырымен жорғалаушылар мекендейді.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
16300	▲20166	▲34533	▲43713	▲44824	▲47231	▲51935	▲61958

Тұрғындары 61 512 адам (2019). Созақ ауданының тұрғындарының құрамы көп ұлтты. Халқының 91,02% астамы - қазақтар, қалғаны - өзбектер, орыстар және басқа ұлт өкілдері. Аудандағы ірі елді мекендер: Шолаққорған, Созақ, Теріскей, Таукент, Қыземшек, Шақырық, Қарақұр, Құмкент ауылдары. Ауылда қаракөл қойын, түйе, жылқы, биязы жүнді қой, етті-сүтті ірі қара, астық өндіруге маманданған 10 кеңшар болған. Олардың негізінде 329 шаруашылық нысаны құрылды: 8 өнеркәсіп нысаны, 321 агроқұрылым. Өнеркәсіп кәсіпорындары облыстағы тау-кен өндірісінің негізгі (87,5%) өндірушілері. Ауыл шаруашылығының жетекші саласы - ет, сүт өндіру болып табылады.

Әкімшілік бөлінісі

30 елді мекен 2 кенттік әкімдік пен 10 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Жартытөбе ауылдық округі	3305	▲3650	110,4	1663	▲1858	111,7	1642	▲1792	109,1
Жуантөбе ауылдық округі	1923	▲1987	103,3	983	▲992	100,9	940	▲995	105,9
Қарақұр ауылдық округі	2960	▲2976	100,5	1545	▼1527	98,8	1415	▲1449	102,4
Қаратау ауылдық округі	1801	▲1977	109,8	948	▲1027	108,3	853	▲950	111,4
Құмкент ауылдық округі	3333	▼3162	94,9	1752	▼1666	95,1	1581	▼1496	94,6
Қыземшек кенттік әкімдігі	4142	▼4050	97,8	2027	▲2096	103,4	2115	▼1954	92,4
Созақ ауылдық округі	8393	▲9641	114,9	4261	▲4894	114,9	4132	▲4747	114,9
Сызған ауылдық округі	3376	▲3820	113,2	1733	▲1983	114,4	1643	▲1837	111,8
Тасты ауылдық округі	1410	▲1470	104,3	706	▲768	108,8	704	▼702	99,7
Таукент кенттік әкімдігі	6702	▲7673	114,5	3277	▲3866	118	3425	▲3807	111,2
Шолаққорған ауылдық округі	13901	▲20908	150,4	6937	▲10651	153,5	6964	▲10257	147,3
Шу ауылдық округі	689	▼644	93,5	365	▼341	93,4	324	▼303	93,5
ЖАЛПЫ САНЫ	51935	▲61958	119,3	26197	▲31669	120,9	25738	▲30289	117,7

Ақбикеш мұнарасы

Созақ жеріндегі қарт Қаратаудың батыс сілемдерінде орналасқан Ақсүмбе елді мекені - кезінде әйгілі қала болған. Қала орнынан 500 метрдей жерде қаламен бірге ХІІ ғасырда салынған Ақбикеш мұнарасы орналасқан. Тарихи деректерде Ақбикеш мұнарасы Әмір Темірдің Тоқтамысқа қарсы жорықтарында Дешті Қыпшақ даласын бақылап отыру үшін қарауыл мұнарасы ретінде пайдаланылғаны айтылады. Сондай-ақ әртүрлі аңыздарда мұнараны Ақбикеш есімді арудың атымен байланыстырады. Ақбикеш мұнарасының әдепкі көлемі - ені 14 метр, биіктігі 25 метр болса, бүгінде ені 7 метр, биіктігі 11 метрге жуықтайды. Бүгінгі күні мұнараның сыртқы және ішкі кейіпі толық сақталғанымен, архитектуралық талаптарға сәйкес реставрация жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.

Шаруашылығы

Ауданда қаракөл қойы, түйе, жылқы, биязы жүнді қойы, етті сүтті ірі қара өсіруге, астық өндіруге маманданған 10 кеңшар болды, кейін олар мемлекет меншігінен алынды. Өнеркәсіп кәсіпорындары облыстағы таукен өндірісінің негізгі (87,5%) өндірушілері. Ауылдың шығысының жетекші саласы ет а.ш ның өнімінің 58,8%)-ы, сүт өндіру 17,2% болып табылады. Ауданда облыстағы сиырдың 3,2%-ы мен ешкінің 9,6 %-ы қаракөл қойының 24,7%-ы, жылқының 5,8%, түйенің 50,1%-ы, құстың 2,1%-ы өсіріледі. 40-ан астам жалпы орта білім беретін, кәсіптік-тех., музыка, спорт мектептері, кітапханалар, аудандық газет, аудандық мәдениет үйі, халық театры, клубтар, аудандық аурухана, емхана, тубдиспансер, фельдш. акушерлік пунктер тұрғындарға қызмет көрсетеді. Созақ топырағында Ысқақ бап, Қарабура, Баба түкті Шашты Әзіз, Саңғыл би, т.б. әулиелерге қойылған тарихи ескерткіштер бар. Ауданда қазақтың әйгілі күйші сазгері Сүгір туып өскен.

Созақ ауданының мешіті

Созақ мешіті — 19 ғ-дың соңы 20 ғ-дың басы сәулет өнері ескерткіші. Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданындағы Созақ ауылында орналасқан. Созақ мешіті — тік төртбұрышты ғимарат. Ескерткіш күйдірілген кірпіштен тұрғызылған, сонымен қатар ағаш конструкциялы бөлшектер кеңінен пайдаланылған, шатыры қаңылтырмен жабылған. Мешіт негізінен айуанмен жалғасатын шаршы намаз залдан тұрады. Ғимараттың маңызды композициялы өзегі жоғарғы бөлігінде витражы және бұрыш-бұрышында үйлесімді мұнаралары бар биік порталды дарбаза мен алдыңғы беті болып табылады. Айуанның қаңылтыры шатырын оймышты сәнді бағаналар тіреп тұр. Сонымен қатар Созақ мешітінің композициясында Орталық Азия мен орыс архитектурасының элементтері қатар қолданылған.

Тарихи ескеркіштер

Баба Түкті Шашты Әзіз әулие кесенесі

Аудан территориясында орналасқан, құнды саналатын тарихи мұнаралардың бірі - Баба Түкті Шашты Әзіз мазары. Құмкент ауылының маңындағы Жылыбұлақ жерінде орналасқан Баба Түкті Шашты Әзіз кесенесі бүткіл қазақ жұрты қиын қыстауда табынатын, жауға шапқанда ұрандататын киелі әулие болған. Күш атасы Қажымұхан додаға түскенде: -«Уа аруақ, Баба түкті Шашты Әзіздің рухы қолдай гөр»-деп сыйынған.

Баба Түкті Шашты Әзіздің есімі «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Шора батыр» жырларында жиі айтылады. Алтын ордаға билік жүргізген Едіге би Шашты Әзіз әулиені өзінің түп атасы санаған. Сондай-ақ тарихи деректерде Баба Түкті Шашты Әзіздің есімі Орта Азия, Қазақстан жеріне ислам дінін уағыздаушы болып саналатын Ысқақ бабтың замандасы, үзеңгілес серігі ретінде жиі айтылады.

Ысқақ бап әулие кесенесі

Дала түріктеріне Ислам дінін ең алғашқы таратушылардың бірі Ысқақ бап деп саналады. Мұхаммед пайғамбардың Хазіретәлі ұрпақтарының бірі. Тарихи жазбаларда Ысқақ бап Түркістанға хижраның 150-ші жылдары, яғни қазіргі жыл санауымен алғанда 762-767 жылдары келгені айтылады. Сол кездегі дала түріктерінің ең соңғы шекарасы болып саналатын Қаратаудың терістігіндегі Қаракөз бұлағының маңына қоныс теуіп, тұрақтанып қалған. Сол жерге мешіт, медресе салып, бала оқытып, қазақ тайпаларын исламға уағыздаған. Ысқақ бап қайтыс болған соң сонда жерленіп, басына сағана орнатылған. Содан бері жергілікті тұрғындар сол жерді Бабата елді мекені деп атап кеткен.

Қарабура әулие кесенесі

Түркі тектес халықтардың әулие тұлғасы, Орта Азияға Ислам дінін уағыздауға елеулі ықпал еткен сахарадағы әскери ақсүйектердің абызы Қарабураның тарихымызда алатын орыны ерекше. Ислам дінін уағыздауда Қожа Ахмет Яссауи мен Қарабура тізе қосып, қажыр-қайрат, мақсат-мүдделерін ортақтастырған. Қожа Ахмет Яссауи дүние салғанда, өзінің өсиеті бойынша оның мәйітін арулап табыс ету рәсімі Қарабураға жүктеліпті. Бұл Қарабура әулиенің өз заманындағы орны мен беделін айғақтайды.

Қарабура сағанасының ерекшелігі, оның сағанасына жапсара өскен қараталмен айрықшаланады. Бұл талдың қай заманнан бері өсіп тұрағанын ешкім білмейді. Аңыз деректеріне қарағанда Қарабура әулие түием шөккен жерде дүниеден өтіп жерленемін деген екен. Түйесі Созақ даласына келген уақытта шөгіп, осы жерге Қарабура қолындағы асасын қадап, дүниеден өткен деседі. Ол аса кейін көгеріп үлкен ағашқа айналады. Дауласқан екі жақ шындыққа жету үшін осы Қарабура ағашының шыбығын кесейік дейді екен. Өйткені Қарабура әулие ағашының шыбығын кескенде одан қан тамып, өтірік айтып, өміріне ант ішкен болса, ол адам кеміс немесе тіптен өліп те кетеді деседі.

Санғыл би кесенесі

Бізге жеткен деректер бойынша Санғыл руының түбірі мен тегін Шыңғысты таққа отырғызып, хан көтерген тарихи қайраткерлердің бірі қоңырат Санғыл биден таратады. Ескі аңыз бойынша Шыңғысты ақ кигізге көтеріскен қоңырат Санғыл биге: «Ұраның - қоңырат, құсың - қыран, ағашың - алма ағашы, таңбаң - ай болсын» деп бата берген деседі. Түрік, моңғол шежірелерінде аты қалғанына қарап тарихшылар Саңғылды 1180 жылы туған деп тұжырымдайды. Санғылдың Шыңғыс ханға жақын жүруін оның бәйбішесі Бөртеге рулас туыстығынан деп жорамалдайды. Саңғыл руының ұраны «Мүлкаман» болуына қарап кейбір зерттеушілер Саңғылды Мүлкаман батырдың шөбересі деп те айтады.